حتما تا کنون این شعر معروف حکیم ابوالقاسم فردوسی را شنیده اید که به هنرایرانی اشاره میکند:
هنر نزد ایرانیان است و بس / ندارند شیر ژیان را به کس
این شعر به تنهایی بیانگر این است که فرهنگ و هنر با ایرانیان آمیخته بوده است. هنر ایرانیان ریشه در فرهنگ و آداب کهن این سرزمین دارد و در گذر زمان به کمال و ترقی رسیده است. یکی از قدیمی ترین هنرهای ایرانیان قالی بافی بوده است و نسل به نسل از نیاکان به فرزندان منتقل شده است. در این مطلب با وب سایت سمساری تهرانیان همراه باشید تا به بررسی مختصری از تاریخچه فرش دستباف ایرانی بپردازیم.
تاریخچه فرش دستباف در دوره پیش از اسلام
طبق اسناد تاریخی قدیمی ترین فرش جهان با نام قالی پازیریک اثری ایرانی است و برخی آن را متعلق به دوره هخمانشی و برخی هم آن را متعلق به دوره مادها و پارتها می دانند. این اثر نفیس و گرانبها در منطقه ای به نام “دره پازیریک” روسیه در سالهای 1326 الی 1328 خورشیدی توسط باستان شناسان در یک گور یخ زده کشف شده است. نام این فرش هم از این منظقه گرفته شده است.این قالی از جنس پشم است و ابعاد مربعی شکل دارد. نقش های این قالی از حاشیه های گل دار،تصاویر سوارکاران، آهوهای در حال چرا و جانوران افسانه ای با سر عقاب و بدن شیر تشکیل شده است که شبیه به نگاره های موجود در تخت جمشید است به همین دلیل برخی این قالی را متعلق به دوره هخامنشی میدانند.
یکی دیگر از فرشهای قدیمی ایران پیش از دوره اسلام “قالی بهار خسرو” می باشد که در کتاب تاریخ تبری هم به آن اشاره شده است. شهرت این فرش به دلیل نقش و نگار آن است. استفاده از باغی با گلها و پرندگان و جویبارهای زیبا این فرش را منحصر به فرد ساخته است. همچنین کتاب “حدود العالم” قالی بافی در منطقه فارس را در قرن سوم فمری تایید میکند.
تاریخچه فرش دستباف در دوره پس از اسلام
متاسفانه در دوره پس از اسلام هنر قالی بافی در ایران رو به افول گذاشت و خلفای عرب توجهی به این هنر اصیل نداشتند. در زمان خلفای عباسی و اموی به دلیل استفاده از تجملات فراوان در دربار بار دیگر فرش به عنوان یکی از نمادهای زیبا سازی کاخها مورد توجه این خلفا قرار گرفت و هنر بافت فرش دستباف مورد توجه قرار گرفت و هنر قالی بافی بار دیگر رونق گرفت.
در دوران مختلف بعد از اسلام هنر فرش دستباف ایرانی دستخوش تغییرات قرار گرفت و با توجه به نوع حاکمان هر منطقه فرش آن ناحیه هم متاثر از فرهنگ حاکمان و محاجمان گردید.
در دوران سلجوقیان هنر قالی بافی متاثر از ترکان سلجوقی قرار گرفت و نقوش به کار رفته در فرشهای ایرانی به سمت طرح های سلجوقی گرایش پیدا کرد.
در زمان تسلط تیمور لنگ بر ایران بار دیگر هنر فرش دستباف دستخوش تغییرات اساسی قرار میگیرد و طرحهایی با خطوط دوار و منحنی می دهند و موتیف هایی مانند پیچک و گلها ، حیوانات و پرندگان در طرح و نقش ایرانی جای می گیرند و هنر قالی بافی در اواخر این حکومت به اوج کمال خود می رسد.
بعد از حکومت تیموریان تبریز مرکز سیاسی سلسله های قر قویونلو و آق قویونلو می گرد و هنر قالی بافی در این شهر به اوج شهرت میرسد و فرشهای بسیار نفیسی در این شهر بافته می شوند.
با روی کار آمدن دولت صفویه قالی بافی با نبوغ هنرمندان آن دوره به اوج شکوه و شکوفایی خود میرسد به طوری که آثار به جای مانده از آن زمان هنوز هم مورد توجه و تحسین منتقدان و هنرمندان است.برخی از فرشهای به جا مانده از دوران صفوی به عنوان شاهکارهای بی بدیل هنر فرش دستباف در موزه ها نگهداری میشوند.
در دوره صفوی هنر قالی بافی از پیشه ای روستایی به شغل و حرفه ای پر اهمیت در کارگاه های شهری تبدیل شد. تجارت و فرش به کشورهای اروپایی آغاز گردید و قالیبافی شهرهای اصفهان ، کاشان ، تبریز و کرمان در طرحهای ترنج دار ، گلدانی ، شکارگاه ، گلدار هراتی ، درخت و بوته ، باغی و لهستانی تقسیم شد.
متاسفانه با شکست صفویان از افغانها هنر قالیبافی وارد دوران عفول خود گردید.
در اواخر دوره قاجار هنر قالی بافی رونقی دوباره یافت و در این دوره تقاضای زیادی برای قالی ایرانی در بازارهای اروپایی و آمریکایی ایجاد شد. شرکت های خارجی از کشورهای آمریکا، انگلیس، سوئیس و …. شروع به سرمایه گذاری روی قالی ایرانی کردند و شروع به تولید انبوه فرش در شهرهای چون کرمان، اراک، همدان، تبریز و مشهد کردند.
در سال ۱۳۱۴ شمسی با خلع ید از کمپانی شرق، اختیارات انجام فعالیتهای تولید و تجاری قالی ایران به موسسه دولتی تازه تاسیس شده‌ای به نام شرکت سهامی فرش ایران واگذار شد و بدین ترتیب این شرکت از این سال به بعد به کار ترویج قالیبافی و تولید و تجارت آن پرداخت.
استفاده از پشم،پنبه و ابریشم و رنگ های طبیعی در بافت فرش ایرانی از دیرباز رایج بوده است. الیاف طبیعی و رنگ های طبیعی گیاهان و درختان مانند انار، گردو، روناس از مواد اصلی بافت فرش بوده است. وجود این رنگ های شاد به همراه نقوش اساطیری و طبیعی جلوه بسیار زیبایی به خانه های ایرانی می بخشیده است. به نوشته مورخان و شواهد و مستندات تاریخی وجود فرش های باشکوه در دربار هخامنشان تایید شده است. چنانچه اشاره شده است اسکندر مقدونی با مشاهده فرش های باشکوه ایرانی در تخت جمشید شگفت زده شده است.